مقایسه رشد اقتصادی ایران قبل و بعد از انقلاب: نگاهی ساده و شفاف
رشد اقتصادی یک کشور مثل نبض سلامتی اقتصادش عمل می‌کنه؛ اگه تند و قوی بزنه، یعنی حال اقتصاد خوبه و اگه ضعیف و نامنظم باشه، یعنی یه جای کار می‌لنگه. تو این مقاله قراره با یه لحن ساده و صمیمی، مقایسه رشد اقتصادی ایران قبل و بعد از انقلاب رو زیر ذره‌بین بذاریم. با عدد و رقم‌های معتبر و به‌روز، می‌خوایم ببینیم اقتصاد ایران تو این دو دوره چه بالا و پایین‌هایی داشته، چه عواملی رو رشدش تاثیر گذاشته و چرا مقایسه رشد اقتصادی قبل از انقلاب و بعد از انقلاب برای درک حال و روز امروزمون مهمه. تو این نسخه، جزئیات بیشتری درباره تحریمها هم اضافه کردیم تا تصویر کامل‌تری داشته باشیم.
رشد اقتصادی چیه و چرا مهمه؟
قبل از اینکه بریم سراغ اعداد، بیایم یه لحظه ببینیم رشد اقتصادی یعنی چی. به زبان ساده، رشد اقتصادی یعنی اینکه تولید کالا و خدمات تو یه کشور نسبت به سال قبلش چقدر بیشتر شده. این رشد رو معمولاً با درصد نشون می‌دن و ازش به‌عنوان یه معیار برای سنجش پیشرفت اقتصادی استفاده می‌کنن. وقتی رشد اقتصادی بالاست، یعنی شغل بیشتر، درآمد بیشتر و زندگی بهتر برای مردم. اما اگه رشد پایین باشه یا حتی منفی بشه، مشکلاتی مثل بیکاری و گرانی سر و کلشون پیدا میشه. حالا با این تعریف، بریم سراغ مقایسه رشد اقتصادی ایران تو دو دوره قبل و بعد از انقلاب.
مقایسه رشد اقتصادی قبل از انقلاب: دوره‌ای پرشتاب اما شکننده
بیایم یه سفر کوتاه به قبل از انقلاب ۱۳۵۷ بکنیم. تو اون سال‌ها، ایران تحت حکومت پهلوی بود و اقتصادش به شدت به درآمد نفت وابسته شده بود. بین سالهای ۱۳۳۹ تا ۱۳۵۷ (دوره‌ای که اطلاعاتش از بانک مرکزی ایران و منابع معتبر دیگه در دسترسه)، میانگین رشد اقتصادی سالانه حدود ۹.۱ درصد بود. این عدد خیلی جذابه، نه؟ یعنی اقتصاد ایران تو اون ۱۹ سال، هر سال تقریباً ۹ درصد بزرگ‌تر می‌شد. مثلاً تو دهه ۱۳۵۰، درآمد نفت حسابی بالا رفت و دولت پروژههای بزرگ صنعتی و عمرانی راه انداخت؛ از ساخت کارخانه‌های فولاد و پتروشیمی گرفته تا توسعه زیرساخت‌هایی مثل جاده و برق.
اما یه لحظه صبر کن! این رشد اقتصادی قبل از انقلاب یه روی دیگه هم داشت. این رشد خیلی به نفت وابسته بود و وقتی قیمت نفت تو بازار جهانی بالا می‌رفت، اقتصاد ایران هم مثل یه موشک اوج می‌گرفت. مثلاً تو سالهای ۱۳۵۳ و ۱۳۵۴، بعد از شوک نفتی که قیمت نفت چند برابر شد، رشد اقتصادی به بالای ۱۷ درصد هم رسید! ولی این وابستگی یه نقطه ضعف بزرگ بود.
اگه نفت افت می‌کرد، اقتصاد هم زمین می‌خورد. تازه، این رشد به همه جای کشور نمیرسید؛ شهرهای بزرگ و قشر مرفه سودش رو می‌بردن، اما روستاها و مناطق محروم اغلب فراموش می‌شدن. نابرابری درآمدی هم تو این دوره زیاد بود و خیلی‌ها حس می‌کردن این رشد به جیب اونا چیزی نمی ریزه.
یه نکته دیگه هم اینه که تو سالهای آخر پهلوی، مخصوصاً ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷، اقتصاد شروع به لنگ زدن کرد. فرار سرمایه شروع شد و چیزی حدود ۳۰ تا ۴۰ میلیارد دلار (به ارزش اون زمان) از کشور خارج شد. این یعنی حتی قبل از انقلاب، رشد اقتصادی شکننده شده بود و همه چیز به یه ثبات ظاهری وابسته بود که با اولین تلنگر فرو ریخت.
مقایسه رشد اقتصادی بعد از انقلاب: فراز و نشیب‌های پرچالش
حالا بیایم به بعد از انقلاب ۱۳۵۷ نگاه کنیم. از اون موقع تا حالا که سال ۱۴۰۳ (فوریه ۲۰۲۵) رو داریم می‌گذرونیم، اقتصاد ایران کلی ماجرا پشت سر گذاشته. میانگین رشد اقتصادی تو این ۴۶ سال، طبق داده‌های بانک مرکزی و مرکز آمار ایران، حدود ۲ درصد در سال بوده. این عدد خیلی پایین‌تر از میانگین ۹.۱ درصدی قبل از انقلابه و نشون می‌ده که مقایسه رشد اقتصادی قبل و بعد از انقلاب یه تفاوت بزرگ رو فریاد می‌زنه.
ولی چرا اینقدر فرق داره؟ بیایم یه کم ریزتر بشیم. بعد از انقلاب، ایران با چالش‌های مختلفی روبه‌رو شد که رشد اقتصادی رو تحت تاثیر قرار داد. اول از همه، جنگ ایران و عراق بود که از سال ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۷ طول کشید. تو این ۸ سال، زیرساخت‌های کشور حسابی آسیب دید، تولید نفت کم شد و هزینههای جنگ، بودجه رو بلعید. مثلاً تو سال ۱۳۶۵، رشد اقتصادی به منفی ۹ درصد هم رسید! این یعنی اقتصاد نه تنها رشد نکرد، بلکه کوچک‌تر هم شد.
بعد از جنگ، تو دوره‌ای که به “سازندگی” معروفه (دولت هاشمی رفسنجانی)، رشد اقتصادی یه تکونی خورد. بین سالهای ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۳، میانگین رشد به حدود ۷ درصد رسید. دلیلش هم ثبات نسبی، بازسازی بعد از جنگ و بالا رفتن دوباره تولید نفت بود. اما این رشد پایدار نموند. تحریمهای بین‌المللی، که از دهه ۱۳۷۰ شروع شد و تو دهه ۱۳۹۰ شدیدتر شد، یه ضربه بزرگ دیگه به اقتصاد زد. مثلاً تو سال ۱۳۹۱، بعد از تحریمهای نفتی و بانکی، رشد اقتصادی به منفی ۷.۱ درصد سقوط کرد.
حالا تو سالهای اخیر چی؟ طبق آخرین آمار مرکز آمار ایران، رشد اقتصادی تو سال ۱۴۰۲ (۲۰۲۳ میلادی) با احتساب نفت ۵.۷ درصد و بدون نفت ۳.۴ درصد بوده. این عدد نشون می‌ده که هنوزم نفت نقش بزرگی تو رشد داره. اما یه نکته جالب اینه که بخش کشاورزی تو همین سال رشد منفی ۲.۲ درصد داشته و صنعت بدون نفت هم ۰.۵ درصد افت کرده. این یعنی رشد اقتصادی بعد از انقلاب هنوزم به شدت به نفت وابسته‌ست و بخش‌های دیگه اقتصاد اونقدری که باید، قوی نشدن.
جزئیات تحریمها: چه‌طور اقتصاد ایران رو زمین‌گیر کردن؟
تحریمها یکی از مهم‌ترین دلایلی هستن که رشد اقتصادی بعد از انقلاب رو اینقدر پایین نگه داشتن. بیایم یه نگاه دقیق‌تر بهشون بندازیم:
شروع تحریمها (۱۳۵۸): اولین تحریمها تو آبان ۱۳۵۸ شروع شد، وقتی دانشجوهای انقلابی سفارت آمریکا رو اشغال کردن. آمریکا حدود ۱۲ میلیارد دلار از دارایی‌های ایران رو مسدود کرد و تجارت با ایران رو ممنوع کرد. این تحریمها تا آزاد شدن گروگان‌ها تو دی ۱۳۵۹ ادامه داشت، ولی پایه یه دشمنی بلندمدت رو گذاشت.
تحریمهای دهه ۶۰: تو زمان جنگ ایران و عراق، آمریکا دوباره تحریمها رو برگردوند. سال ۱۳۶۶، صادرات نفت به آمریکا ممنوع شد و خرید تجهیزات نظامی و صنعتی برای ایران سخت‌تر شد. این باعث شد زیرساختها فرسوده بمونن و اقتصاد ضربه بخوره. دهه ۷۰ و تحریمهای نفتی: سال ۱۳۷۴، آمریکا شرکت‌هاش رو از سرمایهگذاری تو صنعت نفت ایران منع کرد.
بعدش با قانون داماتو (۱۳۷۵)، شرکت‌های خارجی هم تهدید شدن که اگه بیشتر از ۲۰ میلیون دلار تو ایران سرمایهگذاری کنن، جریمه می‌شن. مثلاً شرکت توتال فرانسه از پروژه پارس جنوبی کنار کشید.
تحریمهای هسته‌ای (دهه ۸۰ و ۹۰): از ۱۳۸۵، وقتی برنامه هسته‌ای ایران بحث‌برانگیز شد، سازمان ملل و اتحادیه اروپا هم تحریمها رو شروع کردن. بانک‌های ایرانی از سیستم سوئیفت قطع شدن، صادرات نفت از ۲.۵ میلیون بشکه به زیر ۱ میلیون بشکه افتاد و کشتیرانی هم فلج شد. تو سال ۱۳۹۱، تورم به ۴۰ درصد رسید و ارزش ریال سقوط کرد.
فشار حداکثری (۱۳۹۷ به بعد): بعد از خروج آمریکا از برجام، تحریمها شدیدتر شد. صادرات نفت تو سال ۱۳۹۸ به زیر ۴۰۰ هزار بشکه رسید و صنایع دیگه مثل فولاد و پتروشیمی هم هدف قرار گرفتن. تا امروز (۱۴۰۳)، تحریمها همچنان ادامه دارن و حتی مدیران نفتی ایران هم به لیست سیاه اضافه شدن.
طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، تحریمها تا سال ۱۴۰۰ حدود ۱ تریلیون دلار به اقتصاد ایران خسارت زدن. بانک جهانی هم تخمین زده که تحریمهای دهه ۱۳۹۰، ۳-۴ درصد از رشد اقتصادی ایران رو کم کردن. این یعنی تحریمها مثل یه وزنه سنگین، اقتصاد ایران رو کند کردن.
عوامل موثر بر تفاوت رشد اقتصادی قبل و بعد از انقلاب
حالا که اعداد و تحریمها رو دیدیم، بیایم ببینیم چرا مقایسه رشد اقتصادی قبل و بعد از انقلاب اینقدر متفاوته:
وابستگی به نفت: قبل از انقلاب، رشد به نفت گره خورده بود و این وابستگی تو دوره پهلوی به اوج رسید. بعد از انقلاب هم این روند ادامه پیدا کرد و تحریمها این نقطه ضعف رو تشدید کردن.
جنگ و تحریم: قبل از انقلاب، ایران تو آرامش بود و تحریمی نداشت. اما بعد از انقلاب، جنگ ۸ ساله و تحریمهای پی‌درپی، اقتصاد رو زمین‌گیر کرد.
سیاست‌های اقتصادی: تو دوره پهلوی، برنامه‌های توسعه و سرمایهگذاری خارجی رشد رو بالا برد. بعد از انقلاب، ملی کردن صنایع و مشکلات مدیریت، رشد رو کند کرد. جمعیت و منابع: قبل از انقلاب، جمعیت ۳۶ میلیون نفر بود و منابع نفتی به نسبت فراوان‌تر به نظر می‌رسید. حالا با ۸۵ میلیون نفر، فشار روی منابع بیشتره.
مقایسه رشد اقتصادی از نگاه مردم
یه لحظه از عدد و رقم بیایم بیرون. قبل از انقلاب، تو شهرهای بزرگ مثل تهران، قشر مرفه از رشد اقتصادی سود می‌بردن؛ ماشین‌های خارجی، خونه‌های شیک و زندگی لوکس. اما تو روستاها، خیلی‌ها تو فقر بودن. بعد از انقلاب، زیرساختها مثل برق و گاز به مناطق محروم رسید، ولی تورم بالا (مثلاً ۴۵ درصد تو سال ۱۳۹۹) و بیکاری باعث شد حس زندگی بهتر کمرنگ بشه. تورم تجمیعی از ۱۳۵۸ تا ۱۳۹۹ به ۱۸۰ هزار درصد رسیده، یعنی ارزش پول مردم عملاً نابود شده.
یه مقایسه با همسایه‌ها
برای اینکه بهتر بفهمیم، بیایم ترکیه رو نگاه کنیم. قبل از انقلاب، سرانه تولید ناخالص داخلی ایران از ترکیه بیشتر بود. اما حالا، طبق آماری که از بانک جهانی در اومده، سرانه ترکیه حدود ۳ برابر ایرانه. ترکیه با باز کردن اقتصادش به جهان و تقویت بخش خصوصی، رشد پایدارتری داشته.
آینده رشد اقتصادی ایران چی میشه؟
بانک جهانی پیشبینی کرده که رشد اقتصادی ایران تو سالهای آینده، اگه تحریمها ادامه پیدا کنه، حدود ۲.۴ درصد بمونه. اما اگه تحریمها کم بشه و وابستگی به نفت کاهش پیدا کنه، پتانسیل رشد خیلی بالاتری وجود داره. ایران منابع طبیعی، نیروی جوان و موقعیت جغرافیایی فوق‌العاده‌ای داره که میتونه موتور رشدش رو روشن کنه.
لب کلام
مقایسه رشد اقتصادی ایران قبل و بعد از انقلاب مثل قصه دو برادر با استعدادهای متفاوت می‌مونه. قبل از انقلاب، یه برادر پرسرعت داشتیم که با نفت می‌دوید، ولی شکننده بود. بعد از انقلاب، برادر دیگه‌ای اومد که با جنگ و تحریم دست و پنجه نرم کرد و رشدش کندتر شد، ولی تو عدالت اجتماعی قدم‌هایی برداشت. میانگین رشد ۹.۱ درصد قبل از انقلاب و ۲ درصد بعد از انقلاب، نشون‌دهنده این تفاوت بزرگه. تحریمها هم مثل یه ترمز قوی، اقتصاد رو کند کردن. شما فکر می‌کنید آینده چی میشه؟
رشد اقتصادی ایران قبل از انقلاب چقدر بود و چرا اینقدر بالا به نظر میرسه؟
رشد اقتصادی ایران قبل از انقلاب، بین سالهای ۱۳۳۹ تا ۱۳۵۷، به طور میانگین ۹.۱ درصد در سال بود. این عدد به خاطر درآمد بالای نفت، بهخصوص بعد از شوک نفتی دهه ۱۳۵۰، و سرمایهگذاری تو پروژههای بزرگ صنعتی و عمرانی به دست اومد. مثلاً تو سالهای ۱۳۵۳ و ۱۳۵۴، رشد به بالای ۱۷ درصد هم رسید. ولی این رشد شکننده بود، چون به شدت به نفت وابسته بود و به همه جای کشور یکسان نمیرسید.
چرا رشد اقتصادی بعد از انقلاب اینقدر افت کرد؟
بعد از انقلاب ۱۳۵۷، میانگین رشد اقتصادی به حدود ۲ درصد در سال رسید. دلایلش چندتا بود: جنگ ۸ ساله با عراق که زیرساختها رو نابود کرد، تحریمهای سنگین بین‌المللی که از ۱۳۵۸ شروع شد و تو دهه ۱۳۹۰ شدیدتر شد، و سیاست‌های اقتصادی که نتونستن وابستگی به نفت رو کم کنن. مثلاً تو سال ۱۳۹۱، رشد به منفی ۷.۱ درصد سقوط کرد که نشون‌دهنده ضربه بزرگ تحریمها و مشکلات داخلی بود.
تحریمها چه نقشی تو کاهش رشد اقتصادی ایران داشتن؟
تحریمها از ۱۳۵۸ با مسدود کردن ۱۲ میلیارد دلار دارایی ایران شروع شد و تو دهههای بعد با هدف قرار دادن نفت، بانکها و صنایع شدت گرفت. مثلاً تو سال ۱۳۹۸، صادرات نفت به زیر ۴۰۰ هزار بشکه در روز رسید و طبق تخمینها، تا سال ۱۴۰۰ حدود ۱ تریلیون دلار خسارت به اقتصاد زد. بانک جهانی میگه تحریمها تو دهه ۱۳۹۰، ۳-۴ درصد از رشد اقتصادی کم کردن.
آیا رشد اقتصادی قبل از انقلاب برای همه مردم ملموس بود؟
نه دقیقاً. قبل از انقلاب، رشد ۹.۱ درصدی بیشتر تو شهرهای بزرگ و برای قشر مرفه حس می‌شد. نابرابری درآمدی بالا بود و روستاها و مناطق محروم اغلب از این رشد بی‌نصیب بودن. مثلاً تو تهران ماشین‌های خارجی و خونه‌های لوکس زیاد شد، ولی خیلی از روستاها هنوز برق و آب درست نداشت.
بعد از انقلاب چه تغییراتی تو توزیع رشد اقتصادی اتفاق افتاد؟
بعد از انقلاب، زیرساختها مثل برق و گاز به مناطق محروم رسید و تلاش شد عدالت اجتماعی بیشتر بشه. ولی تورم بالا (مثلاً ۴۵ درصد تو سال ۱۳۹۹) و بیکاری باعث شد مردم رشد اقتصادی رو تو زندگی روزمرهشون حس نکنن. تورم تجمیعی از ۱۳۵۸ تا ۱۳۹۹ به ۱۸۰ هزار درصد رسید که ارزش پول رو حسابی پایین آورد.
وابستگی به نفت چه فرقی تو رشد اقتصادی قبل و بعد از انقلاب ایجاد کرد؟
قبل از انقلاب، وابستگی به نفت باعث رشد سریع اما شکننده شد؛ وقتی قیمت نفت بالا می‌رفت، رشد هم اوج می‌گرفت. بعد از انقلاب هم این وابستگی ادامه داشت، ولی تحریمها جلوی فروش نفت رو گرفتن و رشد رو کند کردن. مثلاً تو سال ۱۴۰۲، رشد با نفت ۵.۷ درصد بود، ولی بدون نفت فقط ۳.۴ درصد.
جنگ ایران و عراق چه اثری روی رشد اقتصادی گذاشت؟
جنگ ۸ ساله (۱۳۵۹-۱۳۶۷) زیرساختها رو نابود کرد، تولید نفت رو کم کرد و هزینههای سنگینی به دولت تحمیل کرد. مثلاً تو سال ۱۳۶۵، رشد اقتصادی به منفی ۹ درصد رسید. این دوره نشون داد که بدون ثبات، حتی درآمد نفت هم نمیتونه رشد رو تضمین کنه.
تحریمهای جدید تو سال ۱۴۰۳ چه وضعیتی دارن؟
تا فوریه ۱۴۰۳ (۲۰۲۵)، تحریمها هنوز ادامه دارن و حتی شدیدتر شدن. مدیران شرکت ملی نفت و پایانههای نفتی ایران به لیست سیاه اضافه شدن و هدفشون جلوگیری از فروش نفت، حتی تو بازار سیاهه. این یعنی فشار روی اقتصاد همچنان بالاست.
مقایسه ایران با کشورهایی مثل ترکیه چه چیزی رو نشون می‌ده؟
قبل از انقلاب، سرانه تولید ناخالص داخلی ایران از ترکیه بیشتر بود. ولی حالا، طبق بانک جهانی، سرانه ترکیه ۳ برابر ایرانه. ترکیه با باز کردن اقتصادش به جهان و تقویت بخش خصوصی، رشد پایدارتری داشته، در حالی که ایران با تحریم و وابستگی به نفت عقب مونده.
آینده رشد اقتصادی ایران چی میشه؟
بانک جهانی پیشبینی کرده که اگه تحریمها ادامه پیدا کنه، رشد ایران تو حدود ۲.۴ درصد بمونه. ولی اگه تحریمها کم بشه، بخش خصوصی تقویت بشه و وابستگی به نفت کاهش پیدا کنه، ایران با منابع طبیعی و نیروی جوانش میتونه رشد خیلی بالاتری داشته باشه.
